خارش (Pruritus): علل، تشخیص و درمان

خارش (Pruritus) یک احساس ناخوشایند در پوست است که منجر به تمایل به خاراندن می‌شود. این علامت ممکن است به‌تنهایی یا به همراه ضایعات پوستی ظاهر شود و می‌تواند علامت بیماری‌های پوستی، سیستمیک، عصبی یا روانی باشد. شناخت منشاء خارش برای درمان موفق آن حیاتی است. در این مقاله از سایت دکتر ابوئی به بررسی این موضوع میپردازیم. در ادامه همراه ما باشید.

خارش با منشأ پوستی (Dermatologic Itch)

این نوع خارش شایع‌ترین نوع است و معمولاً با ضایعات پوستی قابل مشاهده همراه است.

الف. اگزما (Atopic Dermatitis)

• شرح حال: معمولاً از کودکی آغاز می‌شود؛ همراه با سابقه آتوپی در خانواده.
• علائم: خشکی پوست، قرمزی، پوسته‌ریزی، ترک، و خارش شدید. نواحی شایع: چین‌ها (پشت زانو، داخل آرنج).
• تشخیص: بالینی. گاهی بیوپسی پوست.
• درمان: مرطوب‌کننده‌ها، کورتیکواستروئید موضعی، آنتی‌هیستامین‌ها، مهارکننده‌های کالسینورین (مانند تاکرولیموس).

ب. پسوریازیس

• علائم: پلاک‌های قرمز با پوسته‌های نقره‌ای، گاهی همراه خارش. اغلب در آرنج، زانو و پوست سر.
• درمان: پمادهای حاوی قیر، آنالوگ‌های ویتامین D، نوردرمانی، داروهای سیستمیک (مثل متوترکسات).

ج. گال (Scabies)

• عامل: مایت Sarcoptes scabiei.
• علائم: خارش شدید، به‌ویژه شب‌ها، همراه با تونل‌های زیرپوستی در فضای بین انگشتان، مچ، نواحی تناسلی.
• تشخیص: معاینه بالینی، گاهی تراش پوست برای مشاهده مایت.
• درمان: پرمترین ۵٪ موضعی، درمان افراد در تماس نزدیک.

د. درماتیت تماسی

• علت: تماس با آلرژن‌ها یا مواد محرک (صابون، مواد شیمیایی).
• علائم: قرمزی، تاول، خارش شدید در ناحیه تماس.
• درمان: حذف عامل، استفاده از کرم‌های استروئیدی موضعی، آنتی‌هیستامین.

هـ. عفونت‌های قارچی (درماتوفیتوز)

• علائم: قرمزی حلقوی، پوسته‌ریزی، خارش. نواحی مختلف بدن ممکن است درگیر شود.
• درمان: کرم‌های ضدقارچ موضعی یا خوراکی مثل فلوکونازول یا تربینافین.

و. خشکی پوست (Xerosis)

• ویژه: سالمندان یا در فصول سرد.
• علائم: خارش بدون ضایعه خاص، پوست خشک و پوسته‌پوسته.
• درمان: مرطوب‌کننده قوی، کاهش استفاده از صابون، حمام کوتاه.

خارش با منشأ سیستمیک (Systemic Itch)

در این موارد، خارش معمولاً بدون ضایعه پوستی اولیه است و نشان‌دهنده یک اختلال زمینه‌ای است.

الف. بیماری‌های کبدی

• علت: کلستاز (مانند کلستاز حاملگی، PSC، PBC).
• علائم: خارش منتشر، به‌ویژه در کف دست و پا، شب‌هنگام بدتر می‌شود.
• آزمایشات: بیلی‌روبین، آلکالین فسفاتاز، GGT، سونوگرافی کبد.
• درمان: اورسودئوکسی‌کولیک اسید، کلستیرامین، درمان بیماری زمینه‌ای.

ب. نارسایی کلیه (اورمی)

• علائم: خارش منتشر در بیماران دیالیزی.
• مکانیسم: تجمع اوره و سایر سموم در پوست.
• درمان: بهبود دیالیز، آنتی‌هیستامین، نوردرمانی.

ج. بیماری‌های تیروئیدی

• کم‌کاری: خشکی پوست → خارش.
• پرکاری: افزایش جریان خون پوستی → خارش.
• درمان: تنظیم هورمون تیروئید.

د. بدخیمی‌ها

• مثال: لنفوم هوچکین (خارش شدید بدون ضایعه)، لوسمی، کارسینوم پانکراس.
• تشخیص: CBC، مارکرهای توموری، تصویربرداری.
• درمان: درمان سرطان، گاهی آنتی‌هیستامین‌ها یا داروهای ضدافسردگی مفیدند.

هـ. دیابت

• علت: نوروپاتی، خشکی پوست، قارچ‌های پوستی.
• درمان: کنترل قند، ضدقارچ‌ها، مرطوب‌کننده.

خارش عصبی (Neuropathic Itch)

در اثر آسیب به اعصاب محیطی یا مرکزی ایجاد می‌شود.

الف. نوروپاتی محیطی (Peripheral Neuropathy)

• در بیماران دیابتی، پس از زونا، یا در سندرم تونل کارپال.
• حس سوزش، گزگز و خارش.

ب. آسیب نخاعی / ام‌اس

• خارش موضعی در یک سمت بدن، بدون ضایعه پوستی.
• درمان: گاباپنتین، پره‌گابالین، داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای.

خارش روان‌زاد (Psychogenic Itch)

وقتی علت جسمی پیدا نمی‌شود و خارش با اضطراب، افسردگی یا وسواس مرتبط است.

الف. خارش ناشی از اضطراب / افسردگی

• بیمار ممکن است بدون تحریک واضحی دچار خارش شود.
• معمولا در نواحی قابل دسترس (بازو، ران، گردن).

ب. توهم انگل (Delusional Parasitosis)

• بیمار باور دارد که حشرات یا کرم‌ها در بدنش هستند.

درمان عمومی روان‌زاد‌ها:

• SSRIs (مانند سرترالین)، داروهای ضدروان‌پریشی (در صورت نیاز)، روان‌درمانی.

روش‌های تشخیصی تکمیلی

جهت مشاهده بهتر جدول در تلفن همراه، آن را در حالت افقی قرار دهید

آشنایی بیشتر با آزمایشگاه رادمان فردیس

درمان خارش (بر اساس منشأ)

جهت مشاهده بهتر جدول در تلفن همراه، آن را در حالت افقی قرار دهید

روش افتراق تشخیصی خارش: فرآیند سیستماتیک پزشک برای شناسایی علت اصلی

فرآیند تشخیص افتراقی خارش نیازمند یک بررسی گام‌به‌گام کلینیکی است. پزشک از تاریخچه‌گیری دقیق، معاینه فیزیکی جامع، و سپس انجام تست‌های آزمایشگاهی و تصویربرداری (در صورت نیاز) برای تمایز بین علل پوستی، سیستمیک، نوروژنیک و سایکوژنیک استفاده می‌کند.

مرحله اول: آنالیز تاریخچه بالینی (History Taking)

پزشک ابتدا با سؤالاتی دقیق به جمع‌آوری اطلاعات کلیدی می‌پردازد:

✅ سوالات مهم:

• مدت زمان خارش: حاد (<6 هفته) یا مزمن (≥۶ هفته)
• الگوی زمانی: شبانه (Scabies، Cholestasis)، پس از حمام (Aquagenic pruritus)، فصلی
• محل درگیری: موضعی یا منتشر
• وجود ضایعه پوستی اولیه یا ثانویه؟
• داروهای مصرفی اخیر؟
• سابقه بیماری‌های زمینه‌ای (کبدی، کلیوی، بدخیمی، تیروئید)
• سابقه خانوادگی آتوپی یا خارش؟
• عوامل تشدید یا تسکین‌دهنده؟

مرحله دوم: معاینه فیزیکی (Physical Examination)

✅ بررسی پوست:

• وجود ضایعات اولیه (primary lesions): پاپول، وزیکول، پلاک → نشانه علت پوستی
• ضایعات ثانویه (secondary lesions): اسکراچ، لیکنیفیکاسیون، عفونت ثانویه
• پراکندگی ضایعه: بین انگشتان، آرنج، باسن → گال
• درگیری نواحی خاص: پشت، کتف‌ها (Uremic pruritus)، کف دست و پا (cholestasis)

✅ بررسی سیستمی:

• کبد و صفرا: زردی، hepatomegaly
• کلیه: پرفشاری خون، ادم
• تیروئید: گواتر، برادی‌کاردی، پوست خشک
• لنفوم: لنفادنوپاتی، تب، تعریق شبانه (B symptoms)

مرحله سوم: الگوریتم افتراق خارش بر اساس ضایعه پوستی

جهت مشاهده بهتر جدول در تلفن همراه، آن را در حالت افقی قرار دهید

مرحله چهارم: آزمایش‌های کمک‌تشخیصی (Paraclinical Investigations)

پزشک بسته به یافته‌های بالینی، تست‌های خاصی را انتخاب می‌کند:

✅ آزمایش‌های پایه برای همه موارد مزمن و بدون علت واضح:

• CBC with differential: آنمی، ائوزینوفیلی (گال، آلرژی، لنفوم)
• LFT: AST, ALT, ALP, GGT, بیلی‌روبین برای بررسی cholestasis
• RFT: BUN، کراتینین برای اورمی
• TSH, T3, T4: بررسی اختلالات تیروئیدی
• Glucose, HbA1c: دیابت
• ESR / CRP: التهابات مزمن، لنفوم، بیماری‌های روماتولوژیک
• ANA, dsDNA, ENA: در صورت شک به لوپوس
• IgE: در موارد آتوپی
• تست انگل مدفوع: خارش ناحیه مقعدی

✅ در موارد مقاوم یا مشکوک:

• بیوپسی پوست: در صورت ضایعات غیرمعمول یا شک به بیماری‌های نادری مثل Lichen Planus، CTCL (cutaneous T-cell lymphoma)
• سونوگرافی یا CT شکم: در موارد مشکوک به بدخیمی (کبد، پانکراس، لنفوم)
• تست Patch: در درماتیت تماسی مشکوک

مرحله پنجم: افتراق خارش سیستمیک از روان‌زاد یا نورولوژیک

✅ یافته‌های افتراقی مهم:

جهت مشاهده بهتر جدول در تلفن همراه، آن را در حالت افقی قرار دهید

مرحله ششم: طبقه‌بندی و تصمیم‌گیری نهایی

پزشک پس از جمع‌آوری داده‌ها، بر اساس الگوریتم تشخیصی زیر اقدام می‌کند:

• ضایعه اولیه وجود دارد؟
  • ✅ بله → احتمال بیماری پوستی بیشتر → درمان هدفمند
  • ❌ نه → بررسی سیستمیک و آزمایشگاهی
• نتایج آزمایش‌ها طبیعی هستند؟
  • ✅ بله → احتمال سایکوژنیک یا نورولوژیک → ارجاع به نورولوژی / روان‌پزشکی
  • ❌ نه → درمان بیماری زمینه‌ای (کبد، کلیه، بدخیمی…)

مطالعه سایر مقالات بخش مدرسه ی پزشکی در سایت دکتر ابوئی

۸. مثال‌های بالینی افتراقی

Case 1:

• مرد ۴۵ ساله، خارش شدید شب‌ها، بدون ضایعه پوستی
• سابقه زردی خفیف، ALP بالا
• تشخیص: کلستاز کبدی
• درمان: کلستیرامین + درمان زمینه‌ای

Case 2:

• زن ۳۵ ساله، ضایعات حلقوی خارش‌دار روی بازوها
• ضایعه پوسته‌دار با حاشیه فعال
• تشخیص: Tinea corporis
• درمان: تربینافین موضعی/خوراکی

Case 3:

• مرد ۲۳ ساله، خارش در ناحیه تناسلی و بین انگشتان، بدتر در شب
• همسرش هم علائم دارد
• تشخیص: گال
• درمان: پرمترین، درمان کل خانواده

نتیجه‌گیری تکمیلی

خارش یک نشانه بسیار متنوع است که ممکن است از یک اختلال ساده پوستی تا یک بیماری تهدیدکننده حیات مانند لنفوم ناشی شده باشد. بررسی دقیق بالینی و انجام آزمایش‌های هدفمند برای تشخیص دقیق، و انتخاب درمان بر اساس علت زمینه‌ای، در مدیریت صحیح خارش بسیار اهمیت دارد. در مدیریت خارش، پزشک نقش کارآگاهی دارد که باید با ترکیب دقیق شرح حال، معاینه، و بررسی‌های پاراکلینیکی، علت اصلی را شناسایی کند. در صورت نبود ضایعه پوستی، ذهن پزشک باید به سمت علل سیستمیک، نورولوژیک و روانی سوق داده شود. تشخیص افتراقی ساختارمند، کلید درمان مؤثر و جلوگیری از مزمن شدن خارش است.