پوست و مو: ساختار، عملکرد، بیماری‌های شایع و راهکارهای مراقبتی
مقدمه
پوست و مو نه‌تنها نقش زیبایی‌شناختی دارند، بلکه از مهم‌ترین ساختارهای محافظتی و بیولوژیکی بدن انسان به‌شمار می‌روند. پوست، بزرگ‌ترین عضو بدن است که به‌عنوان خط دفاع اول بدن در برابر میکروب‌ها، نور، ضربه و کم‌آبی عمل می‌کند، و مو نیز در کنار آن، نقش حفاظتی، حرارتی و ارتباطی دارد.
در این مقاله، ابتدا به بررسی آناتومی و عملکرد پوست و مو می‌پردازیم، سپس رایج‌ترین بیماری‌ها و اختلالات مربوط به آن‌ها را معرفی می‌کنیم، و در نهایت راهکارهای مراقبت علمی از سلامت پوست و مو را مرور خواهیم کرد.
ساختار پوست
پوست از سه لایه اصلی تشکیل شده است:
- اپیدرم (Epidermis)
- سطحی‌ترین لایه پوست
- فاقد عروق خونی
- شامل کراتینوسیت‌ها، ملانوسیت‌ها (تولیدکننده رنگدانه ملانین)
- نقش آن حفاظت در برابر نفوذ عوامل خارجی است.
- درم (Dermis)
- لایه میانی و ضخیم‌تر
- شامل رگ‌های خونی، اعصاب، فولیکول مو، غدد چربی و عرق
- نقش آن تغذیه، احساس و ترمیم پوست است.
- هیپودرم (Hypodermis)
- لایه عمیق و چرب زیر پوست
- حاوی بافت همبند و سلول‌های چربی
- نقش آن حفظ دمای بدن و محافظت مکانیکی است.
ساختار مو
هر تار مو از سه قسمت اصلی تشکیل شده:
- ساقه مو (Hair Shaft): قسمت بیرون‌زده از پوست
- ریشه مو (Hair Root): بخش درون پوست، داخل فولیکول
- فولیکول مو: ساختار پیازی‌شکل در درم که ریشه مو در آن رشد می‌کند
- هر فولیکول مو به غدد چربی و عضله راست‌کننده مو متصل است.
موها دارای چرخه رشد سه مرحله‌ای هستند:
- فاز آناژن (رشد فعال)
- فاز کاتاژن (توقف رشد)
- فاز تلوژن (ریزش مو)
عملکردهای پوست و مو
عملکردهای پوست:
- حفاظت مکانیکی و شیمیایی
- تنظیم دمای بدن (از طریق تعریق و گشاد/تنگ شدن عروق)
- دفع مواد زائد
- حس لامسه (گرما، سرما، درد، فشار)
- ساخت ویتامین D در تماس با نور خورشید
- نقش ایمنی اولیه (سلول‌های لانگرهانس)
عملکردهای مو:
- حفاظت از پوست سر و بدن در برابر تابش مستقیم آفتاب
- حفظ دما (در سرما)
- نقش در زیبایی، هویت، و تعامل اجتماعی
بیماری‌های شایع پوست
- آکنه (جوش صورت)
به‌ویژه در نوجوانان؛ در اثر مسدود شدن فولیکول‌های مو با چربی و سلول‌های مرده
- اگزما (درماتیت آتوپیک)
بیماری التهابی مزمن پوست همراه با خارش، خشکی و التهاب
- پسوریازیس
بیماری خودایمنی پوستی با پلاک‌های ضخیم، قرمز و پوسته‌دار
- عفونت‌های قارچی، باکتریایی و ویروسی
مانند کچلی، زگیل، تبخال، فولیکولیت و سلولیت
- لک‌های پوستی
از جمله ملاسما، کک و مک یا هایپرپیگمنتیشن
- سرطان پوست
مانند ملانوما، کارسینوم سلول بازال (BCC) یا سنگفرشی (SCC)؛ معمولاً ناشی از تابش بیش‌ازحد UV
بیماری‌ها و مشکلات مو
- ریزش مو (آلوپسی)
دلایل مختلفی دارد:
- آلوپسی آندروژنیک: ارثی و هورمونی
- آلوپسی آره‌آتا: خودایمنی
- ریزش ناشی از استرس، کم‌خونی، کمبود آهن، بارداری، دارو
- شوره سر (درماتیت سبورئیک)
پوسته‌های سفید یا زرد روی پوست سر؛ گاهی همراه با خارش
- موخوره و شکنندگی مو
در اثر خشکی شدید یا آسیب حرارتی/شیمیایی
- عفونت‌های فولیکول مو
فولیکولیت، کورک، یا آکنه کیستی
عوامل مؤثر بر سلامت پوست و مو
- تغذیه: کمبود ویتامین‌ها (A، B، C، D، E)، روی، آهن و پروتئین می‌تواند آسیب جدی وارد کند
- هورمون‌ها: اختلالات تیروئیدی، سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، تستوسترون بالا
- استرس: عامل محرک بسیاری از اختلالات پوستی و ریزش مو
- نور خورشید: باعث پیری زودرس، لک و سرطان پوست می‌شود
- داروها: برخی داروها مانند شیمی‌درمانی، ضدبارداری، رتینوئیدها
- محیط: آلودگی هوا، رطوبت پایین، سرمای شدید یا گرمای زیاد
روش‌های مراقبت از پوست و مو
مراقبت از پوست:
- استفاده از کرم ضدآفتاب با SPF مناسب (روزانه)
- شست‌وشوی ملایم با شوینده غیرصابونی، متناسب با نوع پوست
- استفاده از مرطوب‌کننده و آبرسان
- پرهیز از خواب با آرایش
- استفاده از محصولات ضدلک، ضدجوش یا ضدچروک با مشورت پزشک
- بررسی دوره‌ای خال‌ها یا ضایعات پوستی مشکوک
مراقبت از مو:
- شست‌وشو با شامپو مناسب نوع مو (چرب، خشک، نرمال)
- پرهیز از استفاده زیاد از سشوار یا اتوی مو
- استفاده از ماسک یا سرم‌های تقویتی
- کوتاه کردن نوک مو هر چند ماه
- تغذیه غنی از پروتئین و آهن
- درمان اختلالات هورمونی زمینه‌ای
درمان‌های رایج پوست و مو
برای پوست:
- داروهای موضعی: مانند کرم‌های ضدالتهاب، ضدآکنه، ضدقارچ
- لیزر و پیلینگ: برای لک، چین‌وچروک، زخم‌ها
- درم‌ابرِیشن، مزوتراپی و میکرونیدلینگ: برای بازسازی پوست
برای مو:
- ماینوکسیدیل و فیناستراید: برای درمان ریزش مو
- مزوتراپی مو یا PRP: تزریق پلاسمای غنی از پلاکت برای تحریک رشد
- کاشت مو: در موارد طاسی گسترده
- درمان دارویی کم‌خونی یا اختلالات تیروئید
نتیجه‌گیری
پوست و مو نه‌تنها معیارهای زیبایی، بلکه آینه‌ای از سلامت داخلی بدن هستند. حفظ سلامت آن‌ها مستلزم توجه به تغذیه، خواب، استرس، بهداشت و غربالگری پزشکی است. هرگونه تغییر غیرعادی در پوست یا مو می‌تواند نشانه یک مشکل جدی‌تر در بدن باشد و نیاز به بررسی حرفه‌ای دارد.
با رعایت مراقبت‌های روزمره و درمان‌های علمی، می‌توان از بروز بسیاری از اختلالات جلوگیری کرد و زیبایی طبیعی پوست و مو را حفظ نمود.