قلب: ساختار، عملکرد، بیماری‌ها و راه‌های مراقبت از سلامت قلب
مقدمه
قلب (Heart) یک عضو حیاتی و پمپ عضلانی پیشرفته در بدن انسان است که وظیفه‌ی اصلی آن پمپاژ خون به تمام قسمت‌های بدن است. قلب روزانه بیش از ۱۰۰ هزار بار منقبض می‌شود تا اکسیژن، مواد مغذی، هورمون‌ها و دیگر عناصر ضروری را به بافت‌ها برساند و مواد زائد مانند دی‌اکسید کربن را دفع کند.
در این مقاله، به بررسی ساختار و عملکرد قلب، شایع‌ترین بیماری‌های قلبی، علائم هشداردهنده، روش‌های تشخیص، درمان و راهکارهای پیشگیری می‌پردازیم.
آناتومی قلب
قلب عضوی عضلانی به‌اندازه مشت انسان است که در قسمت میانی و متمایل به چپ قفسه سینه قرار دارد و توسط پرده‌ای به نام پریکارد پوشیده شده است.
اجزای اصلی قلب:
- چهار حفره:
- دو دهلیز (راست و چپ)
- دو بطن (راست و چپ)
- دریچه‌ها:
- دریچه سه‌لتی (بین دهلیز و بطن راست)
- دریچه میترال (بین دهلیز و بطن چپ)
- دریچه ریوی و آئورتی (در مسیر خروج خون از بطن‌ها)
- عروق کرونر:
- تأمین‌کننده اکسیژن و مواد غذایی عضله قلب
مسیر جریان خون:
خون بدون اکسیژن از بدن به دهلیز راست → بطن راست → ریه‌ها برای اکسیژن‌گیری
خون اکسیژن‌دار از ریه‌ها → دهلیز چپ → بطن چپ → پمپاژ به سراسر بدن
عملکرد قلب
قلب دارای یک سیستم الکتریکی ذاتی است که انقباضات منظم آن را هدایت می‌کند. این سیستم شامل:
- گره سینوسی (SA Node): تنظیم‌کننده اصلی ضربان قلب
- گره دهلیزی-بطنی (AV Node): تنظیم‌کننده انتقال سیگنال به بطن‌ها
- فیبرهای پورکینژ: برای انقباض هماهنگ بطن‌ها
ضربان قلب طبیعی در بزرگسالان ۶۰ تا ۱۰۰ بار در دقیقه است.
انواع بیماری‌های قلبی
- بیماری عروق کرونر (CAD)
شایع‌ترین بیماری قلبی؛ ناشی از تنگی یا انسداد عروق کرونر به دلیل تشکیل پلاک‌های چربی (آترواسکلروز)
علائم:
- درد قفسه سینه (آنژین)
- تنگی نفس
- ضعف یا تعریق
- حمله قلبی (در صورت انسداد کامل)
- نارسایی قلبی (Heart Failure)
ناتوانی قلب در پمپاژ مؤثر خون. دو نوع اصلی:
- نارسایی بطن چپ: تنگی نفس، خستگی
- نارسایی بطن راست: ورم پاها، آسیت
- آریتمی (Arrhythmia)
اختلال در ریتم طبیعی قلب، که می‌تواند سریع (تاکی‌کاردی)، کند (برادی‌کاردی) یا نامنظم (فیبریلاسیون دهلیزی) باشد.
علائم: تپش قلب، سرگیجه، سنکوپ، خستگی
- کاردیومیوپاتی
بیماری عضله قلب، که می‌تواند ژنتیکی، ناشی از عفونت، یا ناشی از مصرف الکل/داروها باشد. قلب بزرگ، ضعیف یا سفت می‌شود.
- بیماری دریچه‌ای قلب
شامل تنگی، نارسایی یا پرولاپس دریچه‌های قلب که باعث اختلال در جریان خون داخل قلب می‌شود.
- حمله قلبی (MI – Myocardial Infarction)
انسداد ناگهانی یک رگ کرونری منجر به مرگ بخشی از عضله قلب.
علائم مهم:
- درد شدید قفسه سینه که به بازو، فک یا گردن می‌زند
- تهوع، تعریق، اضطراب
- احساس خفگی یا فشار شدید
- فشار خون بالا (Hypertension)
“قاتل خاموش” که باعث ضخیم شدن دیواره قلب، افزایش خطر سکته مغزی و نارسایی قلبی می‌شود.
علائم هشداردهنده مشکلات قلبی
- درد یا سنگینی در قفسه سینه
- تنگی نفس در فعالیت یا هنگام دراز کشیدن
- ورم در پاها یا شکم
- خستگی غیرطبیعی
- بی‌نظمی در ضربان قلب
- تعریق سرد
- سرگیجه یا غش
در صورت مشاهده این علائم، مراجعه فوری به پزشک الزامی است.
روش‌های تشخیص بیماری‌های قلبی
🔬 آزمایش‌های تشخیصی:
- آزمایش خون (آنزیم‌های قلبی مانند تروپونین)
- بررسی چربی خون، قند خون و عملکرد کلیه
🩺 تست‌های تخصصی:
- نوار قلب (ECG): بررسی ریتم قلب
- اکوکاردیوگرافی: سونوگرافی قلب برای ارزیابی ساختار و عملکرد
- تست ورزش: بررسی عملکرد قلب تحت فشار
- اسکن هسته‌ای قلب (MPI)
- آنژیوگرافی کرونری: بررسی مستقیم عروق قلب با تزریق ماده حاجب
- MRI یا CT قلب در برخی موارد خاص
درمان بیماری‌های قلب
بسته به نوع بیماری، روش‌های درمانی شامل موارد زیر است:
✅ داروها:
- ضدانعقادها (مثل آسپرین): پیشگیری از لخته
- بتابلوکرها، مهارکننده‌های ACE، ARBها: برای کنترل فشار خون و کاهش بار قلب
- داروهای ضدآریتمی یا ضدنارسایی
- نیترات‌ها: برای کاهش درد قلبی
✅ مداخلات پزشکی:
- آنژیوپلاستی و استنت‌گذاری
- جراحی بای‌پس کرونر (CABG)
- کاشت دستگاه‌های تنظیم‌کننده ریتم (پیس‌میکر، دفیبریلاتور)
- جراحی تعویض دریچه یا پیوند قلب (در موارد خاص)
راهکارهای مراقبت از سلامت قلب
🍎 تغذیه سالم:
- کاهش مصرف نمک، چربی اشباع و قند
- افزایش مصرف سبزیجات، میوه، ماهی، غلات کامل
- مصرف چربی‌های مفید (روغن زیتون، مغزها)
🏃 تحرک بدنی:
- ۳۰ دقیقه فعالیت هوازی (مثل پیاده‌روی سریع) در بیشتر روزهای هفته
- کاهش وزن در صورت اضافه‌وزن
🚭 پرهیز از دخانیات:
- سیگار و قلیان از عوامل اصلی حمله قلبی و سکته هستند.
😌 کنترل استرس:
- مدیتیشن، خواب کافی، ارتباطات اجتماعی سالم
📈 چکاپ منظم:
- فشار خون، چربی خون، قند خون، نوار قلب و اکو در افراد پرخطر
نتیجه‌گیری
قلب، مرکز حیاتی بدن است که باید در تمام عمر از آن مراقبت کنیم. با سبک زندگی سالم، ورزش، تغذیه مناسب، ترک عادات مضر و مراجعه منظم به پزشک، می‌توانیم از بسیاری از بیماری‌های قلبی پیشگیری کنیم یا آن‌ها را در مراحل اولیه کنترل کنیم.
پیشگیری بهتر از درمان است — به ویژه وقتی پای قلب در میان باشد.