کلیه و مجاری ادراری: ساختار، عملکرد، بیماری‌ها و راه‌های مراقبت
مقدمه
دستگاه ادراری (Urinary System) یکی از سیستم‌های حیاتی بدن انسان است که وظیفه‌ی اصلی آن دفع مواد زائد، حفظ تعادل آب و الکترولیت‌ها، تنظیم فشار خون و تولید هورمون‌های ضروری است. این دستگاه شامل کلیه‌ها، حالب‌ها، مثانه و مجرای ادرار می‌باشد.
در این مقاله، با ساختار و عملکرد کلیه‌ها و سایر اجزای دستگاه ادراری، شایع‌ترین بیماری‌های این سیستم، علائم هشداردهنده و روش‌های تشخیص و درمان آشنا می‌شویم.
آناتومی دستگاه ادراری
- کلیه‌ها (Kidneys)
کلیه‌ها دو اندام لوبیایی شکل هستند که در دو طرف ستون فقرات، درست زیر دنده‌ها قرار دارند. هر کلیه حدود ۱۱–۱۳ سانتی‌متر طول دارد و وظیفه‌ی آن فیلتر کردن خون، تنظیم مواد شیمیایی خون، و تولید ادرار است.
داخل کلیه، میلیون‌ها نفرون وجود دارد که واحدهای فیلترکننده خون محسوب می‌شوند.
- حالب‌ها (Ureters)
دو لوله‌ی باریک هستند که ادرار تولید شده در کلیه‌ها را به مثانه منتقل می‌کنند. حالب‌ها با انقباض‌های منظم، ادرار را به سمت پایین حرکت می‌دهند.
- مثانه (Bladder)
یک عضو عضلانی و توخالی که محل ذخیره‌ی موقت ادرار است. ظرفیت مثانه در بزرگسالان سالم حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌لیتر است.
- مجرای ادرار (Urethra)
لوله‌ای است که ادرار را از مثانه به خارج از بدن منتقل می‌کند. در مردان، این مجرا از پروستات عبور می‌کند.
عملکرد کلیه‌ها و دستگاه ادراری
دستگاه ادراری چند عملکرد مهم دارد که عبارت‌اند از:
✅ تصفیه خون:
روزانه حدود ۱۲۰ تا ۱۵۰ لیتر خون از کلیه‌ها عبور می‌کند، که از آن‌ها حدود ۱ تا ۲ لیتر ادرار تولید می‌شود.
✅ دفع مواد زائد:
اوره، کراتینین، اسید اوریک، داروها و سایر مواد سمی توسط کلیه‌ها از خون حذف می‌شوند.
✅ حفظ تعادل الکترولیت‌ها:
کلیه‌ها سطح سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و فسفر را تنظیم می‌کنند.
✅ تنظیم فشار خون:
کلیه‌ها با ترشح آنزیمی به نام رنین به تنظیم فشار خون کمک می‌کنند.
✅ تولید هورمون‌ها:
- اریتروپویتین: محرک تولید گلبول قرمز در مغز استخوان
- کلسیتریول: شکل فعال ویتامین D برای جذب کلسیم
شایع‌ترین بیماری‌های کلیه و مجاری ادراری
- عفونت ادراری (UTI)
شایع‌ترین مشکل دستگاه ادراری، به‌ویژه در زنان. علائم آن شامل:
- سوزش هنگام ادرار
- تکرر ادرار
- درد پایین شکم یا کمر
- ادرار تیره یا بدبو
- تب (در صورت پیشرفت)
- سنگ کلیه (Kidney Stones)
رسوب مواد معدنی (اغلب کلسیم) در کلیه‌ها. نشانه‌ها:
- درد شدید پهلو و شکم
- تهوع
- وجود خون در ادرار
- مشکل در دفع ادرار
- نارسایی کلیه (Renal Failure)
کاهش یا توقف عملکرد کلیه‌ها. در دو نوع:
- حاد: ناگهانی و برگشت‌پذیر
- مزمن: پیشرونده و غیرقابل برگشت
علائم: خستگی، ادم (ورم)، کاهش اشتها، خارش، تنگی نفس
- بیماری‌های گلومرولی (گلومرولونفریت)
التهاب واحدهای فیلترکننده کلیه که منجر به وجود پروتئین یا خون در ادرار می‌شود.
- پروستات بزرگ‌شده (در مردان)
باعث اختلال در جریان ادرار می‌شود: کاهش شدت ادرار، قطع ناگهانی جریان، احساس تخلیه ناقص.
- سیستیت بینابینی (التهاب مثانه مزمن)
عارضه‌ای مزمن با درد مثانه و تکرر ادرار بدون وجود عفونت واضح.
- سرطان کلیه، مثانه یا پروستات
علائم هشداردهنده‌ی مشکلات کلیه و مجاری ادراری
در صورت مشاهده این علائم، لازم است به پزشک مراجعه شود:
- درد یا سوزش در ادرار
- تکرر ادرار یا فوریت ادراری
- وجود خون در ادرار (هماچوری)
- ادرار بدبو یا کدر
- احتباس یا کاهش میزان ادرار
- تورم در پاها یا صورت
- خستگی و ضعف مداوم
- فشار خون بالا بدون دلیل مشخص
- خارش شدید پوست
- طعم فلزی در دهان یا بوی آمونیاک در نفس
روش‌های تشخیص بیماری‌های کلیوی و ادراری
🧪 آزمایش‌های خونی:
- BUN، کراتینین، GFR: بررسی عملکرد کلیه
- الکترولیت‌ها (سدیم، پتاسیم، کلسیم)
🧫 آزمایش ادرار:
- بررسی وجود عفونت، پروتئین، خون، قند، سلول‌های غیرطبیعی
🖥 تصویربرداری:
- سونوگرافی کلیه و مثانه
- CT اسکن (برای تشخیص سنگ یا تومور)
- MRI یا IVP در موارد خاص
🔬 بیوپسی کلیه:
برای بررسی نوع بیماری‌های مزمن یا گلومرولی
راه‌های مراقبت و پیشگیری از بیماری‌های کلیه و مجاری ادراری
- نوشیدن آب کافی (۸–۱۰ لیوان در روز)
- اجتناب از مصرف بی‌رویه نمک
- کنترل فشار خون و قند خون
- خودداری از مصرف داروهای ضدالتهابی بدون نسخه
- رعایت بهداشت فردی و دستگاه تناسلی
- تخلیه کامل مثانه، به‌ویژه بعد از رابطه جنسی (در زنان)
- خودداری از نگه داشتن ادرار
- انجام چکاپ سالانه، به‌ویژه در افراد پرخطر
- پرهیز از مصرف دخانیات و الکل
نتیجه‌گیری
دستگاه ادراری و به‌ویژه کلیه‌ها نقش بسیار مهمی در سلامت عمومی بدن دارند. بیماری‌های کلیوی ممکن است خاموش و بدون علامت باشند تا اینکه آسیب جبران‌ناپذیری ایجاد شود. به همین دلیل، سبک زندگی سالم، غربالگری منظم و درمان زودهنگام از اهمیت بالایی برخوردارند.
حفظ سلامت کلیه‌ها به معنی حفظ کیفیت زندگی، تنظیم بهتر فشار خون، جلوگیری از نارسایی کلیه و دوری از دیالیز است.