پزشکی اطفال: رشد، سلامت، بیماری‌ها و مراقبت‌های ویژه از کودکان
مقدمه
اطفال یا پزشکی کودکان (Pediatrics)، یکی از مهم‌ترین شاخه‌های پزشکی است که به سلامت جسمی، روانی و اجتماعی نوزادان، کودکان و نوجوانان از بدو تولد تا ۱۸ سالگی می‌پردازد. کودکان با بزرگسالان تفاوت‌های عمده‌ای دارند — از ساختار بدن گرفته تا نحوه‌ی پاسخ به بیماری‌ها و درمان‌ها — بنابراین نیاز به مراقبت ویژه و تخصصی دارند.
پزشکی اطفال نه‌تنها به درمان بیماری‌ها، بلکه به پیشگیری، پایش رشد و تکامل، تغذیه، واکسیناسیون و سلامت روان نیز توجه ویژه دارد. در ادامه با جنبه‌های مختلف پزشکی اطفال آشنا می‌شویم.
نقش پزشک متخصص اطفال
پزشک اطفال وظیفه دارد:
- وضعیت رشد و تکامل کودک را پایش کند
- بیماری‌های شایع و مزمن را درمان کند
- توصیه‌های تغذیه‌ای مناسب ارائه دهد
- واکسیناسیون را پیگیری نماید
- مشاوره در زمینه خواب، رفتار و سلامت روان بدهد
- به والدین برای تربیت و نگهداری سالم کودک آموزش دهد
مراحل رشد کودک
رشد کودک شامل ابعاد مختلفی است که باید به‌صورت منظم پایش شود:
- رشد فیزیکی
- اندازه‌گیری قد، وزن، دور سر
- مقایسه با نمودارهای رشد استاندارد
- بررسی بلوغ جسمی در نوجوانی
- رشد حرکتی
- مهارت‌های حرکتی درشت (مثل نشستن، راه رفتن)
- حرکات ظریف (مانند گرفتن مداد، بستن دکمه)
- رشد زبانی و گفتار
- درک و بیان واژه‌ها و جملات
- تشخیص تأخیر در زبان‌آموزی
- رشد اجتماعی و روانی
- تعامل با والدین و همسالان
- مدیریت احساسات، عزت‌نفس، مهارت‌های اجتماعی
بیماری‌های شایع در اطفال
کودکان نسبت به بزرگسالان سیستم ایمنی ضعیف‌تری دارند و به‌همین دلیل، بیشتر مستعد ابتلا به بیماری هستند. در این بخش، مهم‌ترین بیماری‌ها را مرور می‌کنیم:
- عفونت‌های ویروسی:
- سرماخوردگی، آنفلوآنزا
- روزئولا، آبله‌مرغان
- ویروس سین‌سیشیال تنفسی (RSV)
- کروناویروس‌ها (از جمله کووید-۱۹)
- عفونت‌های باکتریایی:
- گلودرد استرپتوکوکی
- عفونت گوش میانی
- سینوزیت
- ذات‌الریه (پنومونی)
- عفونت ادراری
- بیماری‌های گوارشی:
- اسهال، یبوست
- ریفلاکس معده-مری نوزادی
- سوءتغذیه یا چاقی
- مشکلات پوستی:
- اگزما، کهیر، عفونت قارچی
- سوختگی پوشک (در نوزادان)
- آلرژی و آسم:
- واکنش‌های آلرژیک به غذا، گرده، گرد و غبار
- آسم کودکان با سرفه‌های شبانه یا تنگی نفس
- بیماری‌های رشد و تکامل:
- تأخیر در راه رفتن، صحبت کردن
- اوتیسم (درخودماندگی)
- بیش‌فعالی (ADHD)
واکسیناسیون کودکان
واکسیناسیون یکی از مؤثرترین اقدامات در پزشکی اطفال است که از بیماری‌های خطرناک جلوگیری می‌کند. جدول واکسیناسیون معمولاً شامل موارد زیر است:
- واکسن هپاتیت B
- واکسن ب‌ث‌ژ (سل)
- واکسن سه‌گانه (دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه)
- واکسن فلج اطفال
- واکسن سرخک، سرخجه، اوریون (MMR)
- واکسن پنوموکوک، هموفیلوس آنفلوآنزا
- واکسن آنفلوآنزا (فصلی)
- واکسن کرونا (در برخی سنین و شرایط خاص)
پزشک اطفال باید وضعیت واکسیناسیون کودک را به‌دقت پیگیری کند.
تغذیه کودک در سنین مختلف
نوزادی:
- تغذیه انحصاری با شیر مادر تا ۶ ماهگی
- شروع غذای کمکی از ۶ ماهگی همراه با ادامه شیردهی
دوران نوپایی و کودکی:
- تغذیه متنوع و غنی از آهن، پروتئین، ویتامین‌ها
- پرهیز از غذاهای فرآوری‌شده، پرقند و شور
- آموزش تغذیه سالم از سنین پایین
سلامت روان کودکان
کودکان در هر مرحله از رشد با چالش‌های روانی خاص خود روبه‌رو هستند. موارد مهمی که باید توسط پزشک یا روان‌شناس کودک بررسی شود:
- اضطراب یا ترس‌های شدید
- اختلال خواب
- تغییر رفتار ناگهانی
- اختلال در ارتباطات اجتماعی
- پرخاشگری یا انزواطلبی
- ناراحتی‌های مدرسه یا خانوادگی
رفتار والدین، محیط خانه و رابطه با همسالان نقش اساسی در سلامت روان کودک دارد.
نقش والدین در مراقبت از کودک
- مراقبت منظم از سلامت کودک با مراجعه دوره‌ای به پزشک
- توجه به خواب کافی (۱۰ تا ۱۴ ساعت در کودکان خردسال)
- تشویق به بازی، تعامل و ورزش
- تنظیم استفاده از موبایل، تبلت و تلویزیون
- آموزش مهارت‌های زندگی و مدیریت احساسات
- ارتباط محبت‌آمیز، در عین رعایت انضباط مناسب
چکاپ‌های منظم پزشکی
- بررسی قد، وزن، دور سر و نمودار رشد
- ارزیابی بینایی و شنوایی
- تست غربالگری تیروئید و PKU در بدو تولد
- غربالگری تکامل حرکتی، شناختی و گفتاری
- بررسی فشار خون (از ۳ سال به بالا)
- آزمایش خون برای بررسی کم‌خونی یا چربی خون (در صورت نیاز)
علائم هشداردهنده‌ای که نباید نادیده گرفت
- تب بالای ۳۸.۵ درجه بیشتر از ۳ روز
- بی‌حالی یا بی‌میلی شدید به غذا
- گریه مداوم یا تحریک‌پذیری غیرطبیعی
- کاهش هوشیاری یا خواب‌آلودگی زیاد
- استفراغ‌های جهنده یا مدفوع خونی
- بروز راش‌های عجیب یا تغییر رنگ پوست
- تنفس سریع یا تنگی نفس
- تشنج (با یا بدون تب)
در صورت مشاهده این علائم، مراجعه سریع به پزشک اطفال ضروری است.
نتیجه‌گیری
پزشکی اطفال، تخصصی حساس و حیاتی است که پایه‌گذار سلامت نسل آینده است. از لحظه تولد تا نوجوانی، کودکان به مراقبت پزشکی دقیق، تغذیه مناسب، حمایت عاطفی و تربیت آگاهانه نیاز دارند. نقش پزشک اطفال در پایش رشد، درمان بیماری‌ها، مشاوره تربیتی و ارتقای سلامت روان، غیرقابل جایگزین است.
با همکاری بین پزشک، والدین و مربیان، می‌توان بستری امن، سالم و شاد برای رشد کودکان فراهم کرد.